Комментарии

1 Предыдущие статьи из этой серии: Рапов О. М., Ткаченко Н. Г. Документы о взаимоотношениях папской курии с великим киевским князем Изяславом Ярославичем и польским князем Болеславом II Смелым в 1075 г. // Вестн. Моск. ун-та. Сер. 8. История. 1975. № 5. С. 83—91; Ткаченко Н. Г., Масан А. Н. Папство как вдохновитель усиления и расширения агрессивной деятельности Тевтонского ордена // Там же. 1984. № 6. С. 25—33; Ткаченко Н. Г., Масан А. Н. Папское подтверждение договора Риги с ливонскими феодалами о «готском» праве 1225 г. // Там же. 1988. № 1. С. 76—81.

2 В латинских текстах немецкое имя «Альбрехт» обычно передается как «Альберт». Соответственно и при цитировании латинских источников имя графа уместно давать в этой форме.

3 Перевод грамоты Гонория III и текстологический комментарий к ней подготовлены Н. Г. Ткаченко, статья и исторический комментарий написаны М. А. Бойцовым.

4 Для ориентации в папских регистрах незаменимы работы М. Джусти: Giusti М. Inventario dei registri Vatican; (= Collectanea archivi Vaticani, 8). Citta del Vaticano, 1981, а также Дж. Гвальдо: Sussidi per la consultazione dell' archivio Vaticano, Nuova edizione a cura di Germano Gualdo (= Collectanea..., 17) Citta del Vaticano, 1989. Кроме того, см.: Bock F. Originale und Registereintraеge zur Zeit Honorius III // Bollettino dell'Archivio Paleografico Italiano. 1956/1957. Т. 2/3. Parte 1. Р. 99—116.

5 Оригинал регистрационной записи: Citta del Vaticano, Archivum Segreto Vaticanum. Regesta Vaticana. Liber 1. 1198—1304. Т. 9. (Honorii papae III. An. 1. Т. 1), fol. 49 v. Epist. N197b. Издание А. И. Тургенева: Historica Russiae Monumenta, ab A. I. Turgenevio. Petropoli, 1841. Т. 1. N 5. .

6 Live, Esth-und Curlaеndisches Urkundenbuch nebst Regesten / Hrsg. von F. G. von Bunge (далее — LUB). Reval, 1853. Bd. 1. Urkundenbuch. Nr. 39.

7 Honorii III. Romani pontificis opera omnia / Ed. C. A. Horoy. Paris, 1879. Т. 2. Nr. 172.

8 Monumenta Germaniae Historica (далее — MGH). Epistolae saeculi XIII. e re-gestis pontificum Romanorum selectae / Hrsg. von K. Rodenberg. 1883. Bd. 1. Nr. 13.

9 Bullarium Danicum 1198—1316. 1. Halvbind / Udgivet af A. Krarup. Kabenhavn, 1931. Nr. 115.

10 Diplomatarium Danicum. 1. Reekke. 5. Bind / Ved. N. Skyum-Nielsen. Kobenhavn, 1957. Nr. 101.

11 Popieziu bules del kryziaues zygiu pries prusus ir lietuvius XIII a. Vilnius, 1987. S. 54-56.

12 LUB. Regesten. Nr. 46; Regesta pontificum romanorum / Ed. A. Potthast. Berolini, 1874. Vol. 1. Nr. 5433. См. также: Initienverzeichnis zu August Potthast, Regesta pontificum Romanorum (1198—1304) (= MGH. Hilfsmittel. Bd. 2). Muenchen, 1978. S. 1. ("Ab aquilone revelata"); Bonnell E. Russisch-livlaendische Chronographie von der Mitte des 9. Jhs. bis zum Jahre 1410. Regesten. St. Petersburg, 1862. S. 34; Hildebrand H. Livonica, vornehmlich aus dem 13. Jh. im vatikanischen Archiv. Riga, 1887. S. 16; Вoehmer J. F. Regesta imperii V. Hildesheim, 1971. Bd. 2 (Abt. 3). Nr. 6206; Regesta diplomatica historiae Danicae. 1. Raekke. Kobenhavn, 1847. Nr. 158; Regesta Honorii papae III / Ed. P. Pressutti. Roma, 1888. Т. 1. Nr. 276; Regesta diplomatica necnon epistolaria historiae Thuringiae / Bearb. und hrsg. von O. Dobenecker. Jena, 1896. Т. 2. Nr. 1733; Schleswig-Holstein-Lauenburgische Regesten und Urkunden / Hg. von P. Hasse und V. Pauls. Hamburg; Leipzig, 1886. Bd. 1. Nr. 333; Regesten der Grafen von Orlamuende aus Babenberger und Ascanischen Stamm / Verf. von C. Chl. Freiherr von Reitzenstein. Bayreuth, 1871 (далее — RGO). S. 72.

13 LUB. Regesten. S. 190.

14 Bonnell E. Op. cit. S. 34; RGO. S.72. Генрих Латвийский. Хроника Ливонии / Введ., перевод и комм. С. А. Аннинского. М.; Л., 1938 (далее — ГЛ). С. 543. Критики попросту не заметили сделанного Бунге примечания.

15 RGO. S. 212.

16 ГЛ. С. 543.

17 Подробно о графе Альберте прежде всего см.: Dansk biografisk leksikon / Af. С. F. Brickie. Kobenhavn, 1979. Bind 1; Bierche W. Albrecht, Graf von Orlamuende und Holstein // Nordelbingen, 1927. Nr. 6. S. 371—399; Idem. Die Urkunden des Grafen von Orlamuende und Holstein // Zeitschrift der Gesellschaft fur schleswig-holsteinische Geschichte. 1928. Bd. 57. S. 1—152; Transehe-Roseneck A. Die ritterlichen Livlandfahrer des 13. Jahrhunderts (= Marburger Ostforschungen, 12). Wurzburg, 1960; Lexikon des Mittelalters. Zuerich; Wien, 1980. Bd. 1. Sp. 320; Scriptores rerum Livonicarum. Riga; Leipzig, 1853. Т. 1. Р. 214—218; 374—382.

18 Annales Ryenses // MGH. Scriptores. Т. 16 (далее — AR). P. 404.

19 RGO, 68: "Splendida iuuenis Orlamundani fortuna, que ex gratia auunculi regis offulsit totiusque Nordalbingie dominium sperare iussit..."

20 Ibid., 405: "2. Idus Novembris obiit Kanutus rex, filius Waldemari, Comes Albertus factus est miles".

21 Bierche W. Op. cit. S. 374.

22 RGO. S. 68—69.

23 Вierсhе W. Op. cit. S. 375—376.

24 Сохранилась грамота Альберта, составленная in portu trauenmunde и датированная 20 мая 1217 г. (Urkundenbuch der Stadt Luebeck. Luebeck, 1854—1856. Abt. 2. Lief. 1—10. Nr. 40).

25 AR, 406: «Comes Albertus ex mandate regis Waldemari aedificavit castrum Travenemonde».

26 Annales Stadenses // MGH. Scriptores. T. 16. S. 356 (далее — AS): «Albertus comes Nordalbingie navigat in Livoniam pugnaturus adversus infideles».

27 Латинский текст цитируется по изд.: Heinrichs Livlandische Chronik / Bearb. von L. Arbusow und A. Bauer (= MGH. Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum separatim editi, 31). Hannover, 1955 (далее — HLC).

28 См. о нем прежде всего: Gnegel-Waitschies G. Bischof Albert von Riga. Ein Bremer Domherr als Kirchenfuerst im Osten 1199—1229 (= Nord-und osteuropaische Geschichtsstudien. Bd. 2). Hamburg, 1958.

29 ГЛ, 185. HLC, 141: «Et audivit comes Albertus de Lowenborch omnia mala, que Rutheni simul et Estones inferebant ecclesie Lyvonensi, sumpta cruce in remissionem peccatorum cum militibus suis ac viris strennuis ac nobilibus profectus est in Lyvoniam, venit cum eo abbas Bernardus de Dunemunde et peregrini, licet pauci. Et susceptus est cum leticia magna. Quern Dominus hactenus posuerat in pharetra sua tamquam sagittam electam, ut tempore oportuno mitteret eum in Lyvoniam ad liberandam ecclesiam suam ab inimicis».

30 Новгородская Первая летопись старшего и младшего изводов. М.; Л., 1950. С. 57: «И воеваша Литва в Шелоне; новгородци идоша по них и не състигоша ихъ. И поидоша к Медвежи голове с князем Володимиром и с посадником Твьрдиславом, и сташа под городом. Чюдь же начаша слати с поклоном льстью, а по Немьци послаша; и начаша новгородци гадати с пльсковичи о чюдьскои речи, отшедъше далече товар, а сторожи ночьнии бяху пришли, а дневнии бяху не пошли; а наехаша на товары без вести, новъгородци же побегоша с вечя в товары, и поимавше оружие и выбиша е ис товар; и побегоша Немци к городу, и убиша новгородци два воеводе, а третий руками яша, а конев отъяша 700, и придоша сдрави вси».

31 ГЛ, 185; HLC, 142: «Et ibat comes Albertus cum eis, cum militibus ac servis suis...»

32 Основной монографией об Ордене остается: Benninghoven F. Der Orden der Schwertbrueder (= Ostmitteleuropa in Vergangenheit und Gegenwart. Bd. 9). Koln-Graz, 1965.

33 Livlandische Rheimchronik // Scriptores rerum Livonicarum. Riga, Leipzig 1853 Т. 1. Р. 545—546 (строки 1333—1415).

34 Еще одно краткое сообщение в одной орденской хронике о визите графа в Ливонию не заслуживает внимания в силу своей явной неоригинальности Deutsch-Оrdens Chronik // Scriptores rerum Livonicarum... S. 847.

35 ГЛ, 185; HCL, 142: «Ruthenos prevenire cupientes».

36 ГЛ, 187; HLC, 144—145: «Postquam rediit comes Albertus a cede Sackalanensium, desiderabat ipse in Osiliam aliam promovere expeditionem, machinamque maiorem fieri iussit et omnes ad iter ipsum confortavit. Sed indicta sepius eadem hyemne collectione exercitus, pluviarum fluebant ymbres, et resoluta glacie maris in Osiliam, cum sit insula maris, pervenire non poterant».

37 ГЛ, 188; HLC, 145: «Et tradiderunt se Rigensi ecclesie coram comite Alberto et universis senioribus Rigensium».

38 ГЛ, 199; HLC, 159; «coram comite Alberto».

39 См. новое, обширное по материалу и новаторское по методам и результатам исследование В. Паравичини о поездках в XIV в. самых именитых рыцарей со всех концов католической Европы в Пруссию для борьбы с язычниками: Paravicini W. Die Preussenreisen des europaischen Adels. Teil 1 (= Beihefte der Francia. Bd. 17/1). Sigmaringen, 1989. К сожалению, вряд ли можно рассчитывать на скорое появление аналогичной работы по Ливонии.

40 HLC, 146—147: «...episcopus Rigensis... cum comite Alberto redeunte de Lyvonia, venerunt ad regem Dacie, suppliciter rogantes, quatenus exercitum suum navalem anno sequenti converteret in Estoniam, ut magis humiliati Esfones Lyvonensem ecclesiam cum Ruthenis impugnare cessarent». По мнению Р. Узингера, встреча состоялась 24 июня 1218 г. в Шлезвиге (Usinger R. Deutsch-daenische Geschichte 1185—1227. Berlin, 1863. S. 22).

41 HLC, 147: «Et ut intellexit rex grandem querram Ruthenorum afque Estonum contra Lyvonenses, promisit se anno sequenti cum exercitu suo in Estoniam venturum, tarn ad beate Virginis honorem quam in peccatorum suorum remissionem».

42 AR, 405: «Andreas archiepiscopus duxit exercitum in Rivalia»; HLC, 43: «Eodem tempore rex Danorum cum exercitu magno, quern iam tribus annis collegerat, residit in Osilia, simul et archiepiscopus Lundensis Andreas...»

43 AR, 405: «a. 1210 Expeditio facta est in Pruciam et Samland». См. также: Szacherska S. M. Valdemar II's expedition to Pruthenia and the mission of bishop Christian // Medieval Scandinavia. Odense, 1988. Т. 12. Р. 44—75.

44 AR, 406: «Rex W. congregato exercitu permaximo cum mille quingentis longis navibus Estoniam intravit et post multa bella totam terram illam ad fidem Christi con-vertit et Danis subdidit usque in praesens».

45 См. папские грамоты с призывом к бременскому архиепископу и датскому королю не чинить препятствии паломникам в Ливонию (LUB. Urkundenbuch. Nr. 41, 46, 52).

46 M. Н. Тихомиров, пожалуй, допускает не вполне правомерное обобщение, когда на основании этой главы Генриха Латвийского пишет, что «датские рыцари вешали жителей, если они принимали крещение от рижан» (Тихомиров M. Н. Борьба русского народа с немецкими интервентами в XII—XV вв. // Он же. Древняя Русь. M., 1975. С. 312). Речь в хронике идет о том, что один старейшина эстов был впоследствии повешен датчанами за то, что «принял крещение от рижан и отдал своего сына заложником братьям-рыцарям» («...et baptizati sunt omnes... una cum Tabelino, seniore ipsorum, qui postmodum a Danis suspensus est, eo quod baptismum Rigensium acceperat et filium suum fratribus milicie obsidem posuerat». — HCL, 170). Совершенно очевидно, что Генрих в таких выражениях описывает смерть одного из активных и влиятельных среди эстов сторонников Риги. Если бы датчане вешали не за «пособничество» рижанам, а лишь за сам факт принятия от них крещения, казнить следовало бы жителей целых округов, а не единственного человека.

47 AS, 357: «а. 1222. Rex Danorum Lealensem terram cum comite Alberto ingreditur, et fugatis hostibus Christiani nominis, urbem in ea aedificat, que non multo post destruitur a paganis».

48 ГЛ, 222—223; HCL, 187: «Rex quoque Dacie collecto exercitu magno cum comite Alberto venit in Osiliam et cepit edificare castrum lapideum. Et exiverunt Dani ad pugnandum contra Osilianos, et non valuerunt soli, sed venit eis in auxilium comes Albertus cum suis et convertit Osilianos in fugam, et interfecerunt plures ex eis et ceteri fugerunt».

49 ГЛ, 223; HCL, 187: «Et locutus est eis super donatione ilia, qua donata tuit ei Lyvonia; et non consenserunt ei... et supplicabant ei, ut a tali inquietatione Lyvonie cessaret...»

50 AS, 359: «Comes Albertus a comite Hinrico de Zwerin in proelio capitur, et cum rege Danorum avunculo suo custodiae mancipatur».

51 Ноffmann E. Die Bedeutung der Schlacht von Bornhoved fuer die deutsche und skandinavische Geschichte // Zeitschrift des Vereins fuer Luebecker Geschichte und Altertumskunde. 1977. Bd. 57. S. 9—37.

52 Подробнее см.: Keutner A. Papstum und Krieg unter dem Pontifikat des Papstes Honoriens III (1216—1227). Minister, 1935.

53 В литературе неоднократно высказывалось мнение, что в хронике, сообщающей об этом походе, имелись в виду вовсе не дети, а вполне вошедшие в возраст бедняки и простолюдины, так сказать, «малые люди».

54 Например, ГЛ, 465; Hausmann R. Das Ringen der Deutschen und Daenen um den Besitz Estlands bis 1227. Leipzig, 1870. S. 7.

55 HCL, 7: «Remissionem quippe omnium peccatorum indulsit omnibus, qui ad resuscitandam illarrt primitivam ecclesiam accepta cruce transeant».

56 HCL, 9: «Igitur domnus papa cunctis signum crucis accipientibus et contra perfidos Lyvones se armantibus remissionem indulget peccatorum, litteras super hiis eidem episcopo Bertoldo, sicut et suo dirigens predecessori».

57 Зато в LUB Urkundenbuch есть булла, отнесенная издателем еще к 1171 г., в которой папа Александр III сокращает на целый год срок наложенного церковью покаяния, как это принято в отношении посетивших Гроб Господен, тем, кто отправится на борьбу с эстами.

58 LUB. Urkundenbuch. Nr. 12; Koch F. Livland und das Reich bis zum Jahre 1225 (= Quellen und Forschungen zur baltischen Geschichte, 4). Posen, 1943. S. 12.

59 LUB. Urkundenbuch. Nr. 12: «Nos autem omnibus de partibus vestris, qui sanctorum limina visitare voverunt... concedimus, ut in voti commutatione emissi, in defensionem Livoniensis ecclesiae ad partes illas... procedant».

60 LUB. Urkundenbuch. Nr. 12: «Omnes siquidem, qui ad defendendam Livomensem ccciesiam... transeundum sub beato Petri et nostra protectione suscepimus et eis apostolici patrocinii beneficium impertimur».

61 HCL, 12: «Et coram, eodem rege in sentencia queritur, si bona in. Lyvoniam peregrinancium sub tuicione pape ponantur, sicut eorum, qui leroslimam vadunt. Kesponsum vero est ea sub protectione apostolici comprehendi, qui peregrinacipnem Lyvonie in pienariam peccaminum remissionem iniungens vie coequavit lerosolimitane».

62 LUB. Urkundenbuch. Nr. 14: «sacerdotes et clericos circumadiacentium regionum... et niholominus iaicos, qui propter rerum defectum et corporum debilitatem terram lerosolymitanam adire non possunt, permitteremus in Livoniam contra barbaros proficisci, voto in votum de nostra licentia commutato».

63 Hausmann R. Op. cit. S. 9.

64 Трусман Г. Г. Введение христианства в Лифляндии. СПб., 1884. С. 219— 220; Hausmann R. Op. cit. S. 3; Usingеr R. Op. cit. S. 20—22.

65 Для Ливонии до сих пор нет исследования о соперничестве различных структур католической церкви, подобного тому, что предпринял И, Петерзон для южной Прибалтики: Petersohn J. Der suеdliche Ostseeraum im kirchenpolitischen Kraftespiel (= Оstmitteleuropa in Vergangenheit und Gegenwart. Bd. 17). Koln; Wien, 1979.

66 Hausmann R. Op. cit. S. 4.

67 LUB. Urkundenbuch. Nr. 41; Трусман Г. Г. Указ. соч. С. 219.

68 HCL, 173: «non modicum negotium ecclesie Lyvonensis in curia Romana disfurbabant et sibi minus modico proficiebant».

69 ГЛ, 195; HCL, 154—155: «erat cum eis Estiensis episcopus Theodericus, in Riga quondam consecratus, qui relicta Lyvonensi ecclesia regi adhesit...»

70 Более того, Генрих как бы не замечает, что эстонская епархия, созданная специально для Теодериха (или Дитриха), получила папскую буллу о прямом подчинении Риму в тот же самый день, что и Рижская (Koch F. Op. cit. S. 43. В LUB соответствующая грамота не помещена). Разница между ними состояла, правда, в том, что в отличие от Рижского, епископство Эстонское в реальности по сути дела не существовало — эсты упорно изгоняли своих новых «пастырей».

71 Hucker В. U. Kaiser Otto IV (= MGH. Schriften. Bd. 34). Hannover, 1990. с 228-229

72 Hucker В. U. Op. cit. S. 180—187.

73 Regesta pontificum romanorum... Nr. 7092—7096; 7098.

74 LUB Urkundenbuch. Nr. 26 с ошибочной датировкой 1213 годом. Этой буллой рижская кафедра ставилась временно «вплоть до всеобщего собора» (т. е. до IV Латеранского собора 1215 г.) в прямую зависимость от Рима. Собор, по всей видимости, подтвердил этот «временный» статус.

75 LUB. Urkundenbuch. Nr. 40.

76 Характерно, что именно в 1220 г., во время особенно ожесточенного противостояния с Вальдемаром II, епископ Альберт просил учредить в Риге архиепископство, и не менее характерно, что он получил недвусмысленный отказ (Historica Russiae Monumenta... Nr. 11).

77 К такому же выводу о характере политики курии в Ливонии пришел и Ф Кох (Koch Р. Ор. cit. S. 42).

78 Hucker В. U. Ор. cit. .S. 185.

79 гл 189—190-HCL, 147: «nit in futurum annum forcior et cum plunbus veniret».

80 Hucker B. U. Ор. cit. S. 183—184.

81 Holsteinische Reimchronik // MGH. Deutsche Chroniken. 1877. Bd. 2. S. 618: «wo sere sik de keiser moiede, dat kan nemant to grunde sagen».

82 Hucker B. U. Ор. cit. S. 556—557. О применении, по всей видимости, одной из этих машин в Ливонии рассказывает Генрих Латвийский (XXIII, 8)

83 Для полноты картины стоит упомянуть и неудачную попытку шведов закрепиться в Эстонии в 1220 г. (XXIV, 3).